در دوره کارشناسی ارشد و دکتری تمامی دانشجویان موظف به گذراندن واحدی هستند تا بتوانند تحصیلات تکمیلی خود را به پایان رسانده و وارد مقطع بالاتر و یا فارغ التحصیل شوند. در این واحد بخصوص چیزی وجود دارد که تقریبا با تمامی واحد هایی که دانشجو در یک مقطع تحصیل می کند تفاوت دارد. دانشجو باید در این واحد، اقدام به پژوهش در زمینه ای کند که تا به حال، بر روی آن کاری انجام نشده است. نام این پژوهش خاص که در آخرین واحد و در انتهای دوره کارشناسی ارشد و دکتری دانشجویان ملزم به اخذ آن هستند، پایان نامه نام دارد.
تدوین و نگارش پایان نامه یکی از الزامات تحصیل در دوره های تحصیلات تکمیلی ( کارشناسی ارشد و دکتری) است. پایان نامه یا تز (یا رساله) نوشتاری است که دانشجو در رابطه با موضوعی خاص مربوط به رشته تحصیلی خود می نویسد تا مدرک تحصیلی بگیرد.
در پایان نامه، دانشجو سئوال یا موضوعی را بررسی می کند و با تجزیه و تحلیل یا تجارب علمی یا آزمایشی به آن پاسخ می دهد. بنابراین پایان نامه باید دارای مشخصات و ویژگی هایی باشد که آن را از نظر استادان راهنما و مشاور و سپس نزد داوران قابل قبول سازد.
پایان نامه، تز، رساله به انگلیسی: Thesis) یا Dissertation (، یک پژوهش خاص است که در آن دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد و یا دکتری (و حتی بعضی مواقع در دوره کارشناسی)، شروع به پژوهش و تحقیق در باب موضوع، سوال یا فرضیه ای میکنند و از طریق تجزیه تحلیل، روش های علمی و تجربی به آن پاسخ میدهند. غالباً از ترم سوم یا از شروع سال دوم، دانشجویان این دوره باید پروپوزال یا پایان نامه نویسی را ارائه دهند و با انجام پایان نامه ارشد خود، این دوره را پشت سر بگذارند.
فرضیه ها و سوالات با توجه به نیاز و یا خلاء های یک علم در یک زمینه انتخاب میشوند. برای مثال اگر تا به امروز در رشته زمین شناسی، هیچگونه پژوهشی نسبت به خاک های یک منطقه نشده باشد، پژوهشگران و دانشجویان رشته زمین شناسی نسبت به رفع این خلاء اقدام خواهند کرد.
ساختار یک خلاصه پایان نامه به این شکل است:
هدف تحقیق
آماده‌سازی پیش‌زمینۀ تحقیق
توصیف موضوعات و فرآیند
دستاوردها
نتیجۀ تحقیق
برای آنکه پایان نامه تمیز و مؤثری ارائه دهید باید نکاتی را در نگارش آن رعایت کرده و پس از اتمام کار حتماً آن را بازخوانی و ویرایش کنید. در این قسمت می‌خواهیم برخی از نکاتی که رعایت آنها به خوانایی و جذابیت پایان نامه شما کمک می‌کند، اشاره کنیم.
- هنگام نوشتن مقدمه میخ را محکم بکوبید! بهترین مکان برای جلب توجه مخاطب مقدمه است، مخاطب به صورت خودکار در مقدمه به دنبال دلیلی برای جذب و ادامه است.
- به پیش‌فرض‌ها فکر کنید! به آنچه ممکن است علیه پایان نامه خود بشنوید، فکر کنید و با توجه به آن اصلاحات را انجام دهید.
- از فونت مناسب استفاده کنید؛ در جدول زیر لیست و سایز فونت‌های مناسب هر بخش را آورده‌ایم:
- فقط خودتان متن را بازخوانی نکنید. برای اینکه اشتباهی از قلم نیفتد، یک یا دو نفر دیگر که از موضوع آگاه هستند، باید متن شما را بخوانند. املای کلمات و نکات دستوری را چک کرده و جملات مبهم را اصلاح کنید.
- اصول نگارش پایان نامه را رعایت کنید. تیترها را باید بُلد بنویسد و از اولین خط پاراگراف فاصلۀ دوبرابری داشته باشد. شماره صفحات در بالا و سمت راست صفحه و یا در پایین و وسط صفحه قرار دهید.
زمانی که پایان نامه خود را مرور می‌کنید سعی کنید به دقت به سؤالات پایین فکر کنید و پاسخ بدهید.
آیا من به سوال اصلی جواب دادم؟ آیا موضع من ممکن است توسط دیگران به چالش کشیده و یا نقض شود؟ اظهارات من خاص و یا درست هستند؟
خواننده بعد از دیدن پایان نامۀ من با خود می‌گوید «خب که چی»؟ (اگر این اولین جمله در ذهن مخاطب باشد یعنی یک قسمت از مسیر را غلط رفته‌اید). مقالۀ من بدون سردرگمی و مشخصاً از تز من پشتیبانی می‌کند؟ آیا بعد از خواندن پایان نامه من، در ذهن خواننده دو کلمۀ چرا و چگونه می‌چرخد؟ (اگه پاسخ مثبت است یعنی به هدف خود نرسیده‌اید)
بر خلاف پروپوزال، که افعال آن در زمان آینده است، در تدوین پایان نامه افعال
باید به زمان گذشته بیان شود.۲) در تدوین و تنظیم پایان نامه، باید تناسب و توالی مطالب رعایت شود. به همین منظور کد گذاری عددی و حروف الفبایی مطالب ضرورت پیدا می کند.در کد گذاری عددی، کد اصلی با شماره فصل شروع می شود و به همین شکل تیترهای فرعی و زیر تیترهای آنها شکل می گیرد.
